Ryboły Śww. Kosmy i Damiana

HISTORIA PARAFII ŚWIĘTYCH KOSMY I DAMIANA W RYBOŁACH

Wieś Ryboły w źródłach drukowanych została odnotowana w pierwszej połowie XV wieku. Nazwa miejscowości pochodzi od rodzaju głównego zajęcia jej mieszkańców, którym był połów ryb w pobliskiej Narwi na potrzeby bielskiego dworu. W 1556 r. przeprowadzono pomiarę włóczną, wieś przeniesiono w inne miejsce (lokalizacja obecna) i nadano inną nazwę – Antonowicze. Sąsiednia wieś Kaniuki w tym czasie otrzymała nazwę Rybołowy. Mieszkańcy jednak nie zaakceptowali zmian w nazewnictwie i podtrzymywali nazwy w pierwotnym brzemieniu.

Po zmianie położenia wsi w połowie XVI w. wytyczono drogę wiejską i nakazano sytuowanie budynków po obu jej stronach. Na nowe miejsce przeniesiono także cerkiew. Po pierwotnej lokalizacji świątyni pozostały do dziś nazwy uroczysk: Cerkowisko, Diakowka. W 1576 r. wieś liczyła 79 gospodarstw oraz 1 wójtowskie i 1 cerkiewne.

W pierwszej połowie XVIII w. w Rybołach utworzono folwark, a w 1753 r. miejscowy proboszcz i zarazem dziekan podlaski – ks. Stefan Hrymaniewski – wzniósł kaplicę Przemienienia Pańskiego na wspomnianym Cerkowisku, czyli miejscu, gdzie niegdyś stała cerkiew. W 1795 r. zbudowano kolejną cerkiew parafialną na planie ośmioboku, z drewna, na murowanym fundamencie, krytą dachówką. W okresie pruskim założono nowy cmentarz grzebalny „na południe od wsi przy trakcie prowadzącym do Bielska Podlaskiego”.

W 1835 r. parafia powiększyła się o miejscowości należące do już zamkniętej, sąsiedniej cerkwi w Kożanach i obejmowała wsie: Ryboły, Pawły, Wojszki, Kaniuki, Kożany, Czerewki, Dorożki, Pańki, Rzepniki, Tryczówka i Zajączki. W latach 1847-1849 przeprowadzono gruntowny remont świątyni. Parafia liczyła 2.275 osób, w tym 7 osób stanu duchownego.

Na miejscu starej cerkwi parafialnej w latach 1874-1879 wybudowano nową, murowaną, z cegły wypalanej w Rybołach. Uroczyste poświęcenia cerkwi nastąpiło 22 maja 1879 r., trzeciego dnia święta Trójcy Świętej. Cerkiew ta, świętych Kosmy i Damiana, służy parafii do dziś. Według danych z 1874 r. liczba parafian wynosiła 1.267 mężczyzn i 1.318 kobiet. Zaś trzy lata później, liczba parafian wynosiła już 2.859 osób zamieszkałych we wsiach: Ryboły, Pawły, Wojszki, Kaniuki i Ploski.

W latach 80. XIX w. na terenie Diecezji Litewskiej rozpoczęto upowszechniać szkolnictwo cerkiewne. W samych Rybołach istniała szkoła ludowa, którą zgodnie z Klirovoj Vedomostju otwarto w 1864 roku. Zaś szkoły gramoty założono na terenie parafii rybołowskiej w październiku 1884 r. Pod koniec lat 90. na terenie parafii było pięć szkół gramoty: Wojszki, Zajączki, Kaniuki, Pawły i Ploski z liczbą uczniów: 147 chłopców i 69 dziewczynek oraz szkoła ludowa w Rybołach – 175 chłopców i 87 dziewczynek.

 W latach 90. XIX w. następuje wielkie zaangażowanie parafian w utrzymanie obiektów sakralnych. Remont parafialnej cerkwi zakończono 9 września 1890 r. Dzięki niemu świątynia została przyozdobiona, jak również bogato wyposażona w ofiary rzeczowe. W 1906 r. w Rybołach wzniesiono murowany dom parafialny, który zmodernizowano w 1995 r. i służy on parafii po dzień dzisiejszy. Na podstawie spisu inwentarza z 1914 r. można stwierdzić, że cerkiew w Rybołach posiadała wiele cennego wyposażenia o dużej wartości artystycznej. Prawie wszystko zostało w 1915 r. wywiezione w głąb Rosji i większość utensyliów cerkiewnych zaginęła.

I wojna światowa w dziejach wsi zapisała się jako jeden z najtragiczniejszych okresów. Podczas pożaru wieś spłonęła prawie doszczętnie, w tym również szkoła. Pożar strawił wszystkie zabudowania gospodarcze i większość domów mieszkalnych, zwłaszcza położonych na południe od cerkwi. We wsi Ryboły ocalało tylko 8 domów. Mieszkańcy, wysiedleni w drugim roku trwania wojny, powracali na zgliszcza i ruiny w latach 1918-1921.

W 1921 r. w skład parafii wchodziły następujące miejscowości: Ryboły, Wojszki, Pawły, Kaniuki, Ploski, Rzepniki, Kożany, Czerewki, Pańki, Dorożki, Zołotniki, Baranki, Tryczówka, Zajączki, maj. Zołotniki, Zawyki, ferma Zawyki, maj. Koncewizna. Decyzją Wojewody Białostockiego, dnia 1 kwietnia 1921 r., 57 dz. ziemi cerkiewnej zabrano na skarb Państwa, zaś parafii pozostawiono 36 dz. 50 sążni. Z chwilą powstania w 1924 r. filii Kożany w parafii zabłudowskiej, znowu nastąpiła zmiana w układzie terytorialnym parafii rybołowskiej, która obejmowała: Ryboły, Wojszki, Pawły, Kaniuki, Ploski i Rzepniki oraz trzy miejscowości z byłej parafii puchłowskiej: Ciełuszki, Soce i Dawidowce. Te ostatnie przetrwały do 1928 r., czyli do chwili utworzenia etatowej filii w Trześciance, do której dołączono i cerkiew w Puchłach.

Gwoli chronologii należy odnotować w listopadzie 1929 r. cudowne odnowienie ikon u miejscowych parafian – Jana Repnickiego z Ryboł (ikona Zmartwychwstania Pańskiego z 8 wizerunkami świętych) oraz u Aleksego Ryżyńskiego z Wojszek (ikona Matki Bożej z Atosu). Obie ikony zostały przekazane do miejscowej cerkwi. W 1931 r. parafianie ufundowali Golgotę wykonaną przez majstra z Przemyśla Borysa Polija-Niełowa.

Do wybuchu II wojny światowej liczba wyznawców parafii Ryboły przedstawiała się następująco: Ryboły – 929 osób, Pawły – 576, Kaniuki – 397, Ploski – 839, Wojszki – 696 i Rzepniki – 21. Razem 3.458 osób. Liczba spowiadających się to: 500 mężczyzn, 715 kobiet oraz 500 osób młodzieży szkolnej. Razem 1.715 osób.

Wybuch II wojny światowej zdezorganizował życie parafialne. W wyniku „nowych porządków” w kwietniu 1940 r. dom parafialny został zajęty przez Sielsowiet, a w maju również dom psalmisty. Kler zmuszony był zamieszkać w prywatnych domach parafian. Grunta cerkiewne rozdzielono wśród mieszkańców wsi Ryboły.

Dnia 22 czerwca 1941 r. Niemcy dokonują napaści na ZSRR. Podczas bombardowania artyleryjskiego cerkwie w Rybołach, parafialna i cmentarna, zostały mocno uszkodzone. Były także ofiary w ludziach. Podczas okupacji niemieckiej wzrosła jednak aktywność religijna parafian. Każda wieś wybierała dzień na odpowiednie nabożeństwo w intencji bezpieczeństwa, gdyż sytuacja wiernych stawała się coraz trudniejsza. We wsiach i poza nimi stawiano krzyże. Liczba spowiadających się w Wielkim Poście wynosiła 2.223 osoby. Niestety, dużo młodzieży zostało przymusowo wywiezionej na roboty do Niemiec.

W listopadzie 1944 r., w wyniku porozumienia między ZSRR a Polską Rzeczpospolitą Ludową, nastąpiła ewakuacja ludności białoruskiej do BSRR. Kilkadziesiąt rodzin z parafii opuściło swoje rodzinne tereny.

W lipcu 1946 r. została erygowana Diecezja Białostocko-Bielska, w której parafia Ryboły znalazła swoje miejsce.

Przełom lat 40. i 50. XX w. w Rybołach cechowała wzmożona aktywność budowlana. Cerkiew wewnątrz ozdobił freskami w latach 1944-46 artysta malarz Włodzimierz Wasilewicz z Białegostoku. W górnej części świątyni parafialnej na ścianach namalował czterech ewangelistów, przy wyjściu Wjazd Pański do Jerozolimy, nad ikonostasem Chrystusa niosącego krzyż na Golgotę, zaś w ołtarzu Zmartwychwstanie Pańskie, a całą cerkiew przyozdobił ornamentami.

 W życiu parafialnym doniosłym wydarzeniem było ufundowanie dzwonu o wadze 662 kg z fabryki Kruszewskiego w Węgrowie. Napis na nim brzmi: Blagovestvuj zemle radost' veliju, chvalitie nebesa Boziju slavu. Kolokol' sej pożertvovan v Rybolovskuju cerkov' eja prichożanami 1950 g.

Zgodnie z zarządzeniem władz cerkiewnych, grunta cerkiewne w Rybołach przekazano „na Fundusz Kościelny, względnie na inne cele państwowe”. W polityce wyznaniowej tamtego okresu istotne znaczenie miało ograniczenie podstaw materialnych Kościoła. Duchowieństwo zaczęło dotkliwie odczuwać, już kilka lat wcześniej, skutki nowej polityki rolnej. Polityka kontyngentowa i fiskalna stawała się praktycznie nie do zniesienia. Z dotychczasowego areału 41 ha przy cerkwi pozostało 5 ha gruntów. Oficjalnie dnia 23 kwietnia 1951 r. ziemia cerkiewna została „przejęta na rzecz Skarbu Państwa”.

Począwszy od 1951 r., liczba wiernych w parafii wciąż malał. Naturalny przyrost nie wpłynął dodatnio na rozwój ilościowy parafii. Zgodnie z Klirovoj Vedomostju z 1968 r. liczba parafian wynosiła 1.873 osoby zamieszkałe w 515 domach. Ta cyfra, na skutek migracji ludności do miast, miała tendencje malejące.

 W marcu 1987 r. nastąpiła zmiana proboszcza. Wzniesiono wielofunkcyjny budynek gospodarczy na potrzeby kleru i parafii, zlokalizowano go na posesji psalmisty. Zadbano o ogrodzenie strony południowej posesji parafialnej o długości 200 m oraz o cmentarz grzebalny. W 1988 r. przystąpiono do konserwacji dachu na cerkwi parafialnej i plebanii. W 1991 r. w parafialnej cerkwi przystąpiono do pozłocenia ikonostasu przez złotników z Mińska.

Cerkiew cmentarna św. Jerzego w Rybołach

 Na początku XIX w. władze pruskie, w obawie przed epidemiami i ze względów higienicznych, nakazały grzebanie zmarłych poza rejonem zabudowanym. Na założonym cmentarzu postanowiono wznieść cerkiew. W 1873 r. rozebrano i przewieziono na cmentarz mocno zniszczoną, drewnianą cerkiew parafialną. Z jej elementów, a także z rozebranej cerkwi w Kożanach (zamkniętej w 1835 r.), według projektu inż. A. Łozińskiego postawiono świątynię cmentarną. Konsekrowano ją w dniu święta Opieki Matki Bożej w 1875 roku.

 Nabożeństwa w cerkwi cmentarnej odbywały się podczas pogrzebów oraz w dniu patrona św. męcz. Jerzego, jako modlitwa za żywych i umarłych wraz z poświęceniem mogił. W 1892 roku wprowadzono też nabożeństwo z modlitwą za żywych i umarłych w dzień Opieki Matki Bożej. Po II wojnie światowej zaczęto odprawiać  Św. Liturgie z panichidą w dniu Ścięcia Głowy Jana Chrzciciela. Święciło się wówczas także groby.

W latach 90. XX w. przystąpiono do kapitalnego remontu cerkwi. Dach uzupełniono częściowo nową blachą, a całość pomalowano farbą. Fundament wzmocniono, uzupełniono podwaliny, na nowo odremontowano pritwor. Całość obiektu pomalowano farbą olejną. Zadbano również o naprawę parkanu z kamienia, otaczającego cmentarz parafialny. Od strony zachodniej urządzono parking i ułożono chodnik. Doprowadzono na teren cmentarza wodociąg wiejski. Cennym nabytkiem do cerkwi był zakup trzech dzwonów. Wewnątrz dokonano przebudowy klirosów, pomalowano i wzbogacono świątynię w utensylia.

Kaplica na Pietraszkach

Na północny-zachód od wsi Ryboły, w odległości 1 km, przy drodze do wsi Rzepniki w uroczysku Pietraszki znajduje się źródło, nad którym zbudowano kaplicę. Jak podaje Letopis, wzniesiona została ona w 1864 r. z pozwolenia władz duchownych ze środków parafian. Była to cerkiew drewniana, sześciokątna, kryta gontem, ze studnią w środku. Całość dookoła ogrodzono drewnianym płotem. W środku kaplicy znajduje się  ikona Matki Bożej „Życiodajne Źródło” malowana na blasze (wysokość 8 wierszków), a na suficie nad studnią obraz Ducha Świętego w postaci gołębicy.

 W 1926 r. z inicjatywy ks. Joakima Leszczeńskiego na miejscu starej cerkwi, zbudowano nową, także drewnianą, połączoną z dwóch części – kapliczki z kruchtą (pritworem), w której znajduje się studnia. Całość obiektu w formie krzyża, zaś dach przykryty blachą. Podczas melioracji w latach 80. XX w., został zakłócony dobry pobór wody, jednak miejsce to nadal jest czczone i otaczane troskliwą opieką.

 Nabożeństwo z poświęceniem wody, odbywa się tu, jak i za dawnych lat, dwa razy do roku – w dzień Połowy okresu Pięćdziesiątnicy i pierwszego dnia postu przed świętem Zaśnięcia Bogarodzicy (1/14 sierpnia). Dzień ten jest poświęcony Św. Męczennikom Machabejskim.

 Od I wojny światowej dni te w parafii nie są świątecznymi, a poświęcenie wody na Pietraszkach zostało przeniesione na Niedzielę o Samarytance. Po II wojnie światowej tradycja ta została zabroniona i odnowiono ją dopiero pod koniec lat 80. XX w. Dziś jest nadal kontynuowana.

 Kapliczka – studnia we wsi Ryboły

 W odległości około 200 metrów od parafialnej cerkwi, przy ulicy, naprzeciwko prywatnej posesji znajduje się kapliczka-studnia. Jak głosi Klirovaja Vedomost' z 1900 r., zbudowana ona została na źródle z wodą w 1894 roku. Ma sześciokątny kształt, obita jest deskami, a w środku znajduje się studnia. Z korespondencji bielskiego dziekana z dnia 23 listopada 1893 r. wynika, że władze duchowne wyraziły zgodę na odrestaurowanie studni, w związku ze święceniem wody w dniu Chrztu Pańskiego i Połowy okresu Pięćdziesiątnicy oraz pobór wody na codzienne potrzeby pobliskich sąsiadów.

W środku kaplicy znajduje się ikona Chrztu Pańskiego, malowana na blasze, wysokości 8 wierszków, a na suficie obraz Ducha Świętego w postaci Gołębicy. Obecnie, podczas święta Chrztu Pańskiego organizowana jest tu uroczysta procesja w celu poświęcenia wody.

Cerkiew cmentarna św. apostoła Jana Teologa w Pawłach

Brak jest materiałów źródłowych, które mogłyby potwierdzić istnienie obiektu sakralnego w tej miejscowości. Jednak na podstawie ksiąg metrykalnych parafii Ryboły z lat 1782-1798 wiadomym jest, że w Pawłach był cmentarz, a w księdze o zmarłych czytamy: pochowany na mogiłkach Pawłowskich.

W 1824 r., staraniem ówczesnego proboszcza rybołowskiego ks. Lwa Markiewicza, na cmentarzu zbudowano drewnianą kaplicę na fundamencie z kamienia, krytą gontem z wieżą, w której znajdowały się dwa dzwony. Obsługiwał ją kler cerkwi rybołowskiej w dni świąt związanych z miejscową tradycją. Inne źródło podaje, że cerkiew zbudowana została w 1822 r. przez miejscowych parafian.

W trakcie remontu w 1883 r. cerkiew zyskała 3 arszyny długości, a na dachu dobudowano kopułę, gdzie zawieszono dzwony.

W latach 80. XX w. świątynię zelektryfikowano, a w 1988 r. wewnątrz oszalowano i odmalowano. Na uposażenie cerkwi zakupiono dwa krzyże naprestolne z okazji 1000-lecia chrztu Rusi, komplet naczyń liturgicznych oraz darochranitielnicę.

 W latach 90. XX w. przystąpiono do kapitalnego remontu, który polegał na założeniu częściowo nowych podwalin i przebudowie fundamentu, wyrównaniu poziomu cerkwi – podniesieniu zachodniej strony o 35 cm. Jednak cerkiew odremontowana wysiłkiem parafian i z dotacji państwowej, padła ofiarą złodziei ikon. Celem uzupełnienia strat jeden z parafian ofiarował Ewangelię naprestolną, a drugą – większego formatu – zakupiono. Przekazano też anałojczyk na środek cerkwi i ikonę św. apostoła Jana Teologa.

 W 1995 r. ufundowano nowe dwa kioty, wykonane przez majstra z Poczajewa, do szczególnie czczonych ikon Matki Bożej i św. Pantelejmona, sprowadzonych na początku wieku z monasteru na Atosie. Tenże sam majster, dwa lata później, podjął się pozłocenia całego ikonostasu. Zadbano też o nowy drewniany prestoł i żertwiennik oraz kilka anałojczyków wykonanych przez majstra z Bielska Podlaskiego.

Cerkiew św. archanioła Michała w Wojszkach

W Kronice cerkiewnej parafii Ryboły jest wzmianka o istnieniu dwóch cmentarzy koło wsi Wojszki. Pierwszy z nich był zlokalizowany około 0,5 km w kierunku północno-wschodnim, przy drodze Wojszki – Ryboły. Natomiast drugi cmentarz, położony jest na wysokim brzegu rzeki Narwi przy drodze w kierunku Zajączek. Można przypuszczać, że właśnie te drugie mogiłki są miejscem, gdzie w dawnych czasach mogła być ufundowana cerkiew. W krajoznawczym opisie wsi Wojszki, uroczysko to nosi nazwę Przystani (Prystani), graniczącej właśnie z dawnymi mogiłkami. Jeszcze w latach 30. XX w. można było spotkać kamienne płyty ze śladami napisów. Jednak w 1940 r. wojska sowieckie urządziły tu obóz, niszcząc krzyże i mogiły. Później teren ten został zabrany pod domki wczasowe i ogrodzony.

Podczas powstania styczniowego przy rzece Narew, w pobliżu wsi, dochodziło do walk, w których zginęło wielu żołnierzy. Dlatego postanowiono tu wznieść kaplicę. Świątynia stanęła 7 listopada 1864 r.  Uroczysta konsekracja odbyła się 17 października 1865 r.  pw. św. archanioła Michała. Dookoła kaplicy urządzono ogrodzenie z kamienia. W centralnym miejscu kaplicy zawieszono ikonę św. archanioła Michała, malowaną na drewnie, w metalowej ryzie za szkłem o wysokości 1 arszyny i 4 wierszków.

 W latach 30. XX w. kaplica została pokryta ocynkowaną blachą. Dekretem Biskupa Grodzieńskiego z 16 października 1931 r. klerowi parafii Ryboły pozwolono odprawiać w niej Św. Liturgię. Utrwalił się obyczaj celebrowania nabożeństwa w poniedziałek po niedzieli św. Tomasza, w czwartek po Zielonych Świątkach, a  od 1942 r. również w piątek – też po Zielonych Świątkach – ustanowiono nabożeństwo żałobne na pamiątkę egzekucji dokonanej przez niemieckiego okupanta na mieszkańcach wsi.

 W latach 1980-1981 do kaplicy dobudowano pomieszczenie, stanowiące środkową część dla modlących się, a sama dawna kapliczka pozostała jako prezbiterium. Ogrodzenie otaczające cerkiew zostało rozebrane. Z chwilą rozbudowy kaplicy, jej wezwanie zapoczątkowało patronalne święto i dzień św. archanioła Michała jest do dziś uroczyście obchodzony. Pod koniec lat 80. XX w. kaplica została bogato wzbogacana w utensylia. Zaprowadzono na stałe, w pierwszą niedzielę każdego miesiąca, wieczorne nabożeństwo lub akatyst. To z kolei pociągnęło potrzebę dalszej rozbudowy kaplicy. Projekt, sporządzony przez inż. Michała Bałasza z Białegostoku, dał możność dobudowania do całości dzwonnicy, zamieniając tym samym kapliczkę w cerkiewkę. Budowę rozpoczęto w kwietniu 1991 r., a już 28 lipca poświęcono krzyż na dzwonnicy. W następnym roku dolna część dzwonnicy, stanowiąca przedsionek, została pomalowana przez malarzy z Poczajewa scenami biblijnymi i obrazami świętych. Zakupiono też dzwony. Ofiarność parafian pozwoliła na całkowite wyposażenie cerkwi. Ikona patrona cerkwi św. archanioła Michała w ryzie została odnowiona. Całą posesję o pow. 0,10 ha obsadzono dookoła świerkiem, a teren zagospodarowano.

Kapliczka we wsi Kaniuki

Kapliczka ta powstała po odpowiedniej przeróbce, za zgodą władz gminy w Zabłudowie, budynku po sklepie we wsi Kaniuki, znajdującego się na działce o pow. 0,507 ha. W okresie Wielkiego Postu w 1998 r. budynek został w pełni przysposobiony na potrzeby cerkiewki. Pierwszą Św. Liturgię, połączoną z obrzędem obchodu pól, odprawiono tu w dniu św. proroka Eliasza. Nabożeństwa odbywają się raz w miesiącu.

Święta parafialne: w Rybołach – Położenie Ryzy NMP (15 lipca), świętych Kosmy i Damiana (14 listopada); w Pawłach – św. apostoła Jana Teologa (22 maja i 9 października), w Wojszkach – św. archanioła Michała (21 listopada), w Kaniukach – Pierwsza Niedziela po św. Eliaszu (pierwsza niedziela po 2 sierpnia). Proboszczem parafii jest ks. mitrat dr Grzegorz Sosna.

Kalendarz Prawosławny 2008 r.