Białowieża Św. Mikołaja
Dzieje parafii św. Mikołaja w Białowieży
Pierwsi mieszkańcy Białowieży (Rusini) rekrutowali się z osadników przybyłych na teren Puszczy Białowieskiej. Związani uprzednio z Kościołem prawosławnym, po 1596 r. zostali oni zmuszeni do przejścia na łono Kościoła unickiego.
Zgodnie z miejscowymi przekazami, już w XVII w. istniała w Białowieży cerkiewka, która została spalona razem z wsią, podczas szalejącego w 1710 r. moru. Przekazy lokalizują świątynię przy Drodze Browskiej. Jedyną zachowaną po niej pamiątką ma być dzwon z 1661 r., znajdujący się w kaplicy cmentarnej. Niestety, brak jest potwierdzenia tej informacji w znanych źródłach pisemnych. Początkowo białowieżanie byli przypisani do cerkwi parafialnej w Szereszewie, która otrzymała fundusz i przywileje od Iwana Abramowicza już w 1517 roku. Po wybudowaniu w 1680 r. cerkwi w Suchopolu i utworzeniu parafii suchopolskiej, przeszli do niej. W 1704 r. dwór w Białowieży otrzymał od króla Augusta II prawo kollacji i prezentacji księży suchopolskich. Przynależność Białowieży do parafii suchopolskiej potwierdzają wizytacje z lat 1748, 1757 i 1769. W 1757 r. liczyła ona 733 wiernych, w tym z Białowieży 83 osoby. W 1799 r. Białowieża z 30 rodzinami wchodziła jeszcze do parafii suchopolskiej, choć od paru lat posiadała już własną cerkiew. Być może białowieżanie byli przypisani do parafii suchopolskiej jeszcze w 1800 r., ale już wizyta w 1801 r. ich nie wymienia. Cerkiew w Białowieży została zbudowana w 1793 roku.
Dokładna data utworzenia w Białowieży osobnej parafii prawosławnej nie jest znana. Prawdopodobnie nastąpiło to w 1800 lub na początku 1801 roku. Nowo wzniesiona cerkiew była drewniana, kryta słomą. Przez wiele lat pozostawała nie ukończona i nie wyposażona. Ikonostas otrzymała dopiero w 1836 roku. W 1870 r. cerkiew była na tyle ruszona zębem czasu, że postanowiono ją rozebrać. Wcześniej, w 1853 r., staraniem wiernych wybudowano w Białowieży nową, drewnianą cerkiew. Za patrona obrano św. Mikołaja Cudotwórcę. Świątynię umieszczono obok obecnej cerkwi (od strony północnej). 7 października 1860 r. cerkiew odwiedził przebywający w Puszczy Białowieskiej na łowach car Aleksander II. Po upływie zaledwie 30 lat nowa cerkiew znajdowała się w fatalnym stanie. Przechyliła się na bok tak, że ściany musiano podpierać drągami. Taką ją zastał 11 grudnia 1885 r. wielki książę Michał Mikołajewicz. Po powrocie do Sankt Petersburga rozpoczął starania o przyspieszenie budowy nowej, murowanej świątyni. Chylącą się ku upadkowi cerkiew rozebrano, a materiał z niej przekazano parafii prawosławnej w Puchłach, gdzie wykorzystano go przy budowie kaplicy cmentarnej.
Budowę cerkwi, zaprojektowanej przez wileńskiego architekta Pimienowa, rozpoczęto wkrótce po tym, jak ruszyły prace budowlane przy pałacu. 20 sierpnia 1894 r. budowę wizytował fundator świątyni – car Aleksander III. Kilka lat wcześniej ukończono budowę domu parafialnego i obiektów gospodarczych dla proboszcza (1891 r.) oraz domu i obiektów gospodarczych dla psalmisty (1893 r.).
Przy cerkwi działał chór złożony z uczniów miejscowej szkoły. W późniejszym czasie drugi chór utworzyli urzędnicy. Obu chórów lubił słuchać car Mikołaj II. Ich umiejętności wykonawcze wysoko oceniali także wielcy książęta rosyjscy, odwiedzający cerkiew podczas pobytów w Puszczy Białowieskiej.
W 1888 r. Puszcza Białowieska przeszła w posiadanie prywatnych dóbr carskich. Rok później w Białowieży przystąpiono do budowy okazałego pałacu.
Poświęcenie nowej cerkwi, uznanej w owym czasie za najpiękniejszą w całej guberni grodzieńskiej, nastąpiło 22 stycznia 1895 roku. Jej patronem, podobnie jak poprzedniej świątyni, został św. Mikołaj Cudotwórca. Poświęcenia dokonał Biskup Litewski i Wileński Hieronim. Nową cerkiew zbudowano z czerwonej cegły, wyrabianej na miejscu przez sprowadzonego z Górnego Śląska Niemca Juliusza Karola Millera. Posadowiono ją na fundamencie z ciosanych kamieni, wyszukanych i zwiezionych z Puszczy Białowieskiej. Świątynię zwieńczyły dwie kopuły, z których jedną przeznaczono na dzwonnicę. Do pokrycia dachu użyto blachy pomalowanej na czarno. Ikonostas, wykonany z chińskiej porcelany, sprowadzono z Sankt Petersburga (obecnie jest to jedyny tego typu zabytek w Polsce). Ostatecznie prace przy budowie i wystroju ukończono w 1897 r., przed wizytą w Białowieży cara Mikołaja II.
W 1900 r. parafia liczyła 2.315 wiernych. Obejmowała ona wsie: Stoczek, Zastawa, Podolany, Pogorzelce, Teremiski, Prybudki (Budy). W okresie do wybuchu I wojny światowej proboszczami parafii byli księża: Czajkowski (1846), Parfieniusz Bazylewski (1851-1853), Jan Jakubowski (do 1870), Cyryl Szyryński (1870-1884), Michał Szyryński (1884-1915) i Aleksander Gieleża (1915). Administracyjnie parafia podlegała do 1900 r. Diecezji Litewskiej, a następnie (do 1915) Diecezji Grodzieńskiej.
W sierpniu 1915 r. prawosławna ludność Białowieży została zmuszona do ewakuacji w głąb Rosji. Wywieziono wtedy większość wyposażenia cerkwi, w tym dzwon o wadze 125 kg, którego donośny głos docierał, przy sprzyjających warunkach atmosferycznych, nawet na obrzeża Puszczy Białowieskiej. Trafił on do Niżnego Nowogrodu. Podobno dzisiaj jest eksponowany w muzeum dzwonów. Ikonostas został pozbawiony ikon oraz królewskich wrót i drzwi diakońskich.
Po ustaniu działań wojennych parafianie białowiescy, zdziesiątkowani chorobami i trudnymi warunkami bytowymi, powrócili do mocno zniszczonych siedzib rodzinnych. Cerkiew ocalała. Spalił się jedynie dom psalmisty, który odbudowano dopiero podczas następnej okupacji niemieckiej. W okresie międzywojennym wyremontowano świątynię. Uzupełniono jej skrajnie ubogie wyposażenie. Zakupiono nowy, nieduży dzwon. W końcu 1924 r. parafia liczyła 2.133 wiernych. Wchodziły do niej wsie: Stoczek, Zastawa, Podolany, Krzyże, Pogorzelce, Teremiski, Prybudki (Budy) i Chwojnik. W przeddzień wybuchu II wojny światowej liczba parafian była dwukrotnie większa (ponad 5.000 osób).
W latach międzywojennych parafią kierowali kolejno księża: Apolinary Kosteńczyk (1918-1924), Mikołaj Jerzykowski (1924-1925), przejściowo Leoncjusz Kańkowski (1924) i Jan Skalski (1924), Włodzimierz Cechan (1931-1939). 1 maja 1939 r. parafię objął ks. Klaudiusz Puszkarski.
Już w pierwszym dniu wojny, 1 września 1939 r., cerkiew białowieska została zbombardowana przez samoloty niemieckie. Jeden z nich zrzucił kilka bomb, z których dwie trafiły w cerkiew. Jedna eksplodowała wewnątrz świątyni, druga na zewnątrz, tuż przy fundamencie. Cerkiew przedstawiała żałosny wygląd.
Okres tzw. władzy radzieckiej (1939-1941) nie pozwalał na podjęcie starań o przeprowadzenie odbudowy świątyni. Podjęto je dopiero podczas okupacji niemieckiej. Ich ciężar wzięli na swe barki energiczny proboszcz ks. Klaudiusz Puszkarski i starosta cerkiewny Jan Smoktunowicz. Gdy nie powiodły się próby załatwienia sprawy u władz miejscowych, ks. Puszkarski wysłał delegację parafian do władz w Berlinie. Do remontu przystąpiono 1 czerwca 1943 r., a prace zakończono uroczystym poświęceniem odnowionej świątyni 17 października 1943 roku.
Okres okupacji niemieckiej zapisał się też w pamięci białowieżan licznymi masowymi egzekucjami okolicznej ludności. Jedno z miejsc straceń znajdowało się u wejścia na plac cerkiewny (dzisiaj znajduje się tu głaz z pamiątkową tablicą). Na rosnących tutaj drzewach umieszczano szubienice, po czym wieszano na nich skazańców. Ogółem przed cerkwią powieszono ponad 90 osób, a wielu ze straconych było wyznawcami Prawosławia.
W czasie II wojny światowej parafia białowieska pozyskała utalentowanego psalmistę Jakuba Cyba, który rozpoczął pracę w parafii w 1939 r. i czynił to do śmierci w 1976 roku.
Ks. Klaudiusz Puszkarski pełnił funkcję proboszcza parafii białowieskiej równo 40 lat, do chwili przejścia w 1979 r. w stan spoczynku. Z okazji 50-lecia kapłaństwa, przypadającego w tymże roku został odznaczony Orderem św. Marii Magdaleny II stopnia. Zmarł 2 czerwca 1998 r. w Białymstoku, a pochowany został w Białowieży. Jego następcą został ks. Sergiusz Korch, który funkcję proboszcza parafii sprawuje do dzisiaj. W latach 2003-2005 wikariuszem parafii był ks. Jarosława Ciełuszecki, w 2005 r. przez kilka miesięcy ks. Piotr Rajecki, a od 2006 r. ks. Waldemar Piotrowski.
W dniach 13-14 października 1994 r. białowieska cerkiew parafialna świętowała swoje stulecie. Uroczystościom z tej okazji przewodniczył Metropolita Warszawski i całej Polski Bazyli.
Cerkiew cmentarna świętych Cyryla i Metodego
Obecny cmentarz założono w pierwszej połowie XVIII w., a w 1784 r. został on odnotowany na mapie. Jak podaje opis z 1790 r. istniała już drewniana kaplica, kryta słomą. W 1873 r. wybudowano nową drewnianą kaplicę, w której znajdowała się ikona Opieki Matki Bożej z XVII wieku. W 1943 r. dobudowano narteks. Po wojnie cerkiew kilkakrotnie remontowano.
Kapliczka przy ul. Sportowej
Została zbudowana z drewna około 1900 roku. W latach 80. XX w. dokonano wymiany dachu oraz kapliczkę gruntownie w całości odmalowano.
Parafia liczy aktualnie około 1.000 wiernych. Wchodzą do niej wsie położone na Polanie Białowieskiej (Stoczek, Zastawa, Krzyże, Podolany I i II) oraz Grudki, Pogorzelce, Teremiski, Budy i Czerlonka. Od 1946 r. parafia białowieska należy do dekanatu hajnowskiego Diecezji Warszawsko-Bielskiej.
Święta parafialne obchodzone są 22 maja (św. Mikołaja) i 14 października (Opieki Matki Bożej). Cerkiew parafialna, dom parafialny, kaplica przy ul. Sportowej oraz cmentarz z kaplicą znajdują się na liście obiektów zabytkowych.
Parafia posiada swoją stronę internetową: www.białowieza.cerkiew.pl
Oprac. na podst. książki Piotra Bajko „Białowieża. Parafia prawosławna św. Mikołaja”; fot. archiwum parafii i Jarosław Charkiewicz
Kalendarz Prawosławny 2011 r.