Informacje ogólne

Prawosławie, greckie słowo orthodoxia, to chrześcijaństwo powszechne. Słowo orthodoxia, ma dwojakie znaczenie, oznacza prawdziwą chwałę i prawdziwą wiarę. Ciekawostką jest fakt, że po rozłamie w Kościele Powszechnym w XIII wieku, nazwę  „ortodoksi” nadały naszemu Kościołowi czynniki zewnętrzne. Prawosławie strzeże i głosi prawdziwą wiarę w Boga. Cechą ustroju zewnętrznego Kościoła Prawosławnego jest autokefalia. Poprzez to pojęcie (gr. autos - sam i kephale - głowa) rozumiemy niezależność Kościoła miejscowego, jako odrębnej jednostki wchodzącej w skład całego Kościoła Powszechnego. Wszystkie lokalne Kościoły prawosławne spojone są ze sobą wspólną wiarą, wspólnym prawem kanoniczym i kultem liturgicznym.

Rozproszone po całym świecie Prawosławie, składa się z Kościołów krajowych tworzonych przez poszczególne narody, które pozostają pod samodzielnym zarządem i różnią się między sobą  miejscowymi zwyczajami i obrzędami paraliturgicznymi, zachowując wspólną istotę ducha nabożeństw.

Najwyższa władza Kościoła należy do Soboru autokefalicznych Kościołów, a warunkiem ważności decyzji jest udział w nim wszystkich Kościołów niezależnych. Soborowość w administracji kościelnej jest główną cechą odróżniającą Prawosławie od innych wyznań. Inną ważną cechą indywidualną Kościoła Prawosławnego jest fakt, iż wszyscy biskupi są wobec siebie równi; metropolita, czy patriarcha - to tylko primus inter pares, łac., „pierwszy wśród równych sobie”.

W skład Kościoła Prawosławnego wchodzą obecnie następujące autokefaliczne  Kościoły:

Prawosławne kościoły autokefaliczne dzisiaj

Patriarchaty starożytne:

1. Patriarchat Konstantynopola
2. Patriarchat  Aleksandrii
3. Patriarchat  Antiochii
4. Patriarchat  Jerozolimy

Patriarchaty nowożytne:

1. Patriarchat  Rosji
2. Patriarchat  Gruzji
3. Patriarchat   Serbii
4. Patriarchat   Rumunii
5. Patriarchat   Bułgarii

Kościoły autokefaliczne:

1. Autokefaliczny Kościół Cypru
2. Autokefaliczny Kościół Grecji
3. Autokefaliczny Kościół Polski
4. Autokefaliczny Kościół Albanii
5. Autokefaliczny Kościół Czech i Słowacji
6. Autokefaliczny Kościół Ameryki i Kanady

Ponadto istnieją również Kościoły lokalne, które otrzymały pewną samodzielność, ale nie są w pełni niezależne. Kościoły te nazywane są Kościołami autonomicznymi. Kościół autonomiczny ograniczony jest kanonami zasadniczymi. Na działalność takiego Kościoła musi wyrazić zgodę Kościół macierzysty. W swym ustawodawstwie, sądownictwie i administracji Kościół autonomiczny nie może wykraczać poza nadane mu prawa przez Kościół  macierzysty.

Prawosławne kościoły autonomiczne

1. Autonomiczny Kościół Św. Góry Synaj
2. Autonomiczny Kościół Finlandii
3. Autonomiczny Kościół Japonii

W historii Polski Kościół Prawosławny ma szczególne zakorzenienie - Historia obrządku słowiańskiego, kojarzonego z Prawosławiem, sięga okresu kształtowania się państwa polskiego i misji śww. Braci Cyryla i Metodego wśród Słowian w 863 roku. Potwierdzają to liczne wykopaliska archeologiczne np. w Wiślicy, Poznaniu, Krakowie, Sandomierzu, Lednicy i inne. Był to okres historii jeszcze niepodzielonego Kościoła. Ten piękny fakt później był pomijany lub całkowicie eliminowany z podręczników! Jedynym spadkobiercą tradycji cyrylo - metodiańskiej w Polsce pozostał  Kościół Prawosławny.

Zarys teologiczny

Źródłem wiary i doktryny Kościoła prawosławnego jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu oraz Święta Tradycja. Istotą tradycji jest wykładnia Biblii, postanowienia doktrynalne określone na siedmiu soborach powszechnych i dziesięciu lokalnych, nauczanie i pisma Ojców Kościoła, Symbol Wiary, teksty liturgiczne, architektura, ikonografia, obrzędy i inne. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, najbardziej autorytatywny składnik depozytu Kościoła, jako wieczne objawienie Boga, zajmuje miejsce centralne i jest głównym źródłem wiary.

W teologii prawosławnej, Kościół jest mistycznym Ciałem Chrystusa. To organizm duchowy jednoczący wiernych z Panem i Zbawicielem, w którym to co ziemskie jednoczy się z tym co niebiańskie. Istotę Kościoła, ukazuje Symbol Wiary w którym czytamy Wierzę … w jeden, święty, powszechny i apostolski  Kościół. Kościół jest jeden, bo ma jedno duchowe ciało i jedną Głowę – Chrystusa. Wcześniej wspomniana wielość Kościołów autokefalicznych nie przeczy tej zasadzie jedności, bo nie opiera się na fundamencie władzy, a ugruntowana jest w jedności wiary i Świętej Tradycji.

Kościół Prawosławny jest Kościołem hierarchicznym (biskup, kapłan, diakon). Istotnym elementem w jego strukturze jest sukcesja apostolska. Inaczej mówiąc jest to nieprzerwane i niezmienne zachowywanie i przekazywanie następnym pokoleniom depozytu łaski Ducha Świętego w Sakramencie Kapłaństwa niezbędnego do głoszenia czystej, niezmiennej nauki i tradycji od czasów Apostołów do współczesności.

Życie prawosławnego chrześcijanina kształtuje i ubogaca życie sakramentalne. Według Prawosławnego wyznania wiary sakrament jest to działanie święte, w którym pod znakiem widzialnym udzielana jest wierzącemu niewidzialna łaska Ducha Świętego, oraz zbawiająca siła Boża. Działanie sakramentalne uświęca życie wierzącego. Jest to osobiste spotkanie przyjmującego sakrament z Chrystusem. Celem sakramentu jest darowanie ludziom darów miłości Bożej, by oswobodzili się od życia grzesznego. Źródłem sakramentów jest Eucharystia, gdyż z niej wywodzą się wszystkie sakramenty. Każdy sakrament wywodzi się z Sakramentu sakramentów, którym jest Kościół jako Eucharystia. Ogromne znaczenie w teologii prawosławnej odgrywa Epikleza - wezwanie Ducha Świętego. Ona poprzedza każdy sakrament. W XII/XIII w. teologia szkolna, pod wpływem Zachodu, przyjęła liczbę siedmiu sakramentów. Liczba siedmiu sakramentów nie ma charakteru wyłączności, bo mówiło się i mówi o dwóch, sześciu, dziesięciu sakramentach. Wielu spośród teologów prawosławnych za sakramenty uznaje również postrzyżyny mnisze, poświęcenie świątyni, wielkie poświęcenie wody podczas święta Epifanii, błogosławieństwo liturgiczne, pogrzeb, i inne. Wszystkie te działania, udzielają również łaski Ducha Świętego. Rozbieżności tłumaczą się tym, że nie było ustalonego jednoznacznie pojęcia sakramentu. Kościół Prawosławny mimo tego, iż oficjalnie nie uznał żadnej konkretnej liczby sakramentów,  przyjmuje liczbę siedmiu: chrzest, bierzmowanie, Eucharystię, pokutę, kapłaństwo, małżeństwo i namaszczenie chorych, celem podkreślenia tego co pozostało wspólne i co powinno łączyć chrześcijaństwo.

            W Kościele prawosławnym bardzo ważne miejsce zajmuje kult maryjny. Według teologii Kościoła prawosławnego Maria Panna jest Theotokos-Bogurodzicą Matką Boga. Ojcowie Kościoła prawosławnego zgodnie z tradycją apostolską nakazywali wielbić Matkę Bożą jako Bogarodzicę, byli to np. Atanazy Wielki, Grzegorz Teolog, Jan Złotousty, Bazyli Wielki, Efrem Syryjczyk, który powiedział „Kto zaprzecza, że Maria urodziła Boga, ten nie ujrzy chwały Jego Bóstwa".

Zgodnie z nauką prawosławną Maria Panna jest zawsze Dziewicą - przed zrodzeniem, w zrodzeniu i po narodzeniu Chrystusa. Od najdawniejszych czasów spotykamy u Ojców świętych nazwy Matka Dziewica i Zawsze Dziewica. Na V Soborze Powszechnym (553) cesarz Justynian bardzo nalegał, by ojcowie soboru wnieśli poprawkę do Symbolu Wiary. Chciał on, by słowa „Dziewicy Maryi" zastąpić zwrotem „Zawsze Dziewicy Maryi". Jakkolwiek propozycja ta była pobożna, to ojcowie soboru nie zgodzili się na wniesienie poprawki do Symbolu Wiary. Orzekli oni, iż III Sobór Powszechny pod groźbą anatemy zabronił dokonywania jakichkolwiek zmian w Symbolu Wiary, a postanowienie to musi być ściśle przestrzegane

Prawosławie podkreśla wielkość Matki Bożej i Jej wyższość nie tylko nad wszystkimi świętymi, ale także nad najwyższymi Aniołami w niebie. Maria Panna jest najdostojniejsza pośród Cherubinów i najsławniejsza bez porównania pośród Serafinów. Uznajemy Marię Pannę za pierwszą po Bogu i przed Bogiem naszą Orędowniczkę i Wspomożycielkę. O wstawiennictwie Matki Bożej świadczy cały szereg świąt związanych z Jej imieniem, a ustanowionych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa.

Najświętsza Dziewica, podobnie jak jej Syn, przeszła wrota śmierci, stała się uczestnikiem całego rodzaju ludzkiego. Zaśnięcie Bogurodzicy było „naturalną", rzeczywistą śmiercią, której z powodu grzechu pierworodnego podlegał cały rodzaj ludzki. Zgodnie z Tradycją Kościoła prawosławnego po zaśnięciu Bogurodzicy, Chrystus przyszedł w chwale otoczony aniołami, świętymi i przyjął Jej duszę. Na podobieństwo Chrystusa po upływie trzech dni Maria Panna zmartwychwstała i została wzięta do nieba, gdzie teraz żyje - z ciałem i duszą - w wiecznej chwale z jej Synem.

Pomimo że Matce Bożej należna jest wielka cześć i chwała, a Jej Osoba wywyższona została ponad wszelkie stworzenie, to jednak zauważyć wypada, że nie jest Ona utożsamiana z Bóstwem. Oddajemy więc cześć Marii Pannie nie jako Bogu, lecz jako Matce Bożej, która cieleśnie urodziła Syna Bożego.

Prawosławie w swym kulcie liturgicznym zwraca się do Matki Bożej jako „nieskazitelnej", „przenajświętszej", „całkowicie bez skazy". Jest Ona „radością wszelkiego stworzenia", „kwiatem rodu ludzkiego i bramą niebios". Kościół prawosławny od najwcześniejszych swych lat widzi w Bogurodzicy wielką Orędowniczkę rodzaju ludzkiego, Współuczestniczkę Odkupienia. Nazwy Jej ikon wyrażają głęboką wiarę w Jej Opiekę jaką roztacza nad światem. Jest „Żarliwą Wspomożycielką", „Ścianą   Niewzruszoną", „Radością   wszystkich   udręczonych", „Wspomożycielką", „Wspomożeniem grzeszników".

Widać stąd, jak wysokie i honorowe miejsce my Prawosławni dajemy Świętej Dziewicy w naszej teologii i modlitwie. Dla nas stanowi Ona największą ofiarę darowaną Bogu przez ród ludzki, jak zostało to wyrażone w jednej z Bożonarodzeniowych pieśni: Cóż mamy przynieść w ofierze Tobie, O Chryste, Który ze względu na nas pojawiłeś się jako człowiek? Każde stworzenie uczynione przez Ciebie przynosi ci dziękczynienie: Aniołowie ofiarują Ci pieśń, niebiosa - gwiazdę, Mędrcy - dary, pasterze - zdumienie. Ziemia - grotę, pustynia - żłób. My zaś - Dziewicę Matkę.

Szczególne miejsce w kościele prawosławnym odgrywa ikona, jako okno duchowości lub ewangelia pisana kolorami.

Posty w Cerkwi prawosławnej

Reguły postu w Kościele prawosławnym są bardzo surowe.  W ciągu całego niemal Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia nie spożywa się mięsa, ryb i wszelkich produktów pochodzenia zwierzęcego (w tym nabiału). Cerkiew prawosławna nawołuje do przestrzegania tych samych zasad postnych podczas innych postów nie wyłączając środy i piątku. Również wszystkie posty jednodniowe są postami ścisłymi.

Posty dzielą się na jednodniowe i wielodniowe. Do jednodniowych postów zaliczamy: 
środa - na pamiątkę zdrady Judasza, piątek - na pamiątkę cierpień i śmierci Chrystusa, 
święto Podwyższenia Krzyża Pańskiego, dzień Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela, przeddzień święta Epifanii - Chrztu Pańskiego. Wyjątek stanowią tygodnie przed Niedzielami o Celniku i Faryzeuszu, Seropustną, tydzień Wielkanocny, tydzień po Pięćdziesiątnicy oraz tzw. "swiatki" - od święta Bożego Narodzenia do wigilii Święta Chrztu Pańskiego. Są to całe, bez wyjątku niepostne tygodnie. Do wielodniowych postów zaliczamy: post przed świętem Bożego Narodzenia, zwany Filipowym, trwa 40 dni i zaczyna się 15/28 listopada, Wielki Post wraz z Wielkim Tygodniem trwa w sumie 70 dni, post przed świętem Piotra i Pawła 29 czerwca/12 lipca) jest to ruchomy post, a jego długość zależy od daty Paschy i może wynosić od tygodnia do czterech, post przed świętem Zaśnięcia Bogurodzicy trwa 14 dni (1/14 – 15/28 sierpnia).

Kalendarium świąt

W Kościele prawosławnym życie liturgiczne wyznaczane jest według dwóch różnych kalendarzy: juliańskiego  tzw. stary styl i gregoriańskiego tzw. nowy styl. Pierwszy  przypisywany jest rzymskiemu cesarzowi Juliuszowi Cezarowi, a drugi papieżowi Grzegorzowi XIII (XIV w). Stąd przy podawaniu daty świąt widnieją dwie daty. Prawosławny rok liturgiczny rozpoczyna się  w dniu 1 września wg nowego stylu / a 14 września wg starego stylu. Według jednego i drugiego -Pascha (Zmartwychwstanie Pana Naszego Jezusa Chrystusa) – Wielkanoc - to Święto wszystkich Świąt. Jednakoż wprowadzenie kalendarza Gregoriańskiego wniosło różnice w obchodzeniu święta Wielkanocy i związanych z nią: Niedzieli Palmowej Wniebowstąpienia i tzw Zielonych Świąt. Kościół Prawosławny pozostał wierny zaleceniom I Soboru Powszechnego 325 roku. - Zgodnie z  nakazami Soboru Pascha chrześcijańska nie może być obchodzona przed Starotestamentową ani razem z nią. - Musi być zachowane następstwo Testamentów - wypełnienia Starego a po nim - obchodzenie Nowego - jako  wypełnienia proroctw i archetypów poprzez Zmartwychwstanie Zbawiciela.

Dwanaście świąt głównych

wspomagających rozumienie Zmartwychwstania:

1. Narodzenie Najświętszej Dziewicy Maryi (8/21 września)
2. Podwyższenie Najczystszego i Życiodajnego Krzyża Pańskiego (14/27 września)
3. Wprowadzenie Najświętszej Bogarodzicy do Świątyni (21 listopada / 4 grudnia)
4. Boże Narodzenie (25 grudnia / 7 stycznia)
5. Objawienie Pańskie (Chrzest Pański) (6/19 stycznia)
6. Spotkanie Pańskie (2/15 luty)
7. Zwiastowanie Najświętszej Bogarodzicy (25 marca / 7 kwietnia)
8. Wjazd Chrystusa do Jerozolimy — Niedziela Palmowa (niedziela poprzedzająca Paschę)
9. Wniebowstąpienie Pańskie (czwartek 40. dnia po Zmartwychwstaniu)
10. Zesłanie Ducha Świętego na Apostołów - Pięćdziesiątnica (niedziela 50. dnia po Zmartwychwstaniu)
11. Przemienienie Pańskie (6/19 sierpnia)
12. Zaśniecie Najświętszej Bogarodzicy (15/28 sierpnia)

Należy zaznaczyć, że w prawosławnym pojmowaniu uczestnictwo w nabożeństwach świątecznych nie jest pamiątką, bądź wspomnieniem konkretnych wydarzeń, a jest realnym i rzeczywistym jego przeżywaniem.

ks. Adam Misijuk